تحلیل و نقد گزارشهای سفرنامه نویسان خارجی از اوضاع سیاسی ،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی خوزستان در دوره قاجار

پژوهش حاضر در نظر دارد تا با بررسی مطالب مندرج در سفرنامه های خارجیانی که در عصر قاجار از خوزستان دیدن کرده اند به این مسأله پاسخ گوید که با توجه به ویژگی ها و مختصات خوزستان به عنوان منطقه ای استراتژیک از دوره قاجار تاکنون – هم برای ایران و هم برای کشورهای منطقه و هم قدرت های سلطه گر خارجی - چه عواملی باعث جذب و جلب توجه غربیان به این منطقه می شد و این توجه در سفرنامه ها چگونه بازتاب یافته و از چه دگرگونی هایی در طول زمان برخوردار بوده است. همچنین در این رساله قصد بر آن است تا با محوریت بخشیدن به سفرنامه ها به عنوان منبع اصلی ِ روایت ِتاریخِ خوزستان در عصر قاجار، از تاریخ نگاری های سنتی و فرمایشی اندکی فاصله گرفته و خواننده روایتی دیگر از خوزستان، از دید ناظران خارجی باشیم. این تحقیق از ابزار کتابخانه ای بهره گرفته و با روش توصیفی- تحلیلی به پیش رفته است؛ به گونه ای که مطالب مندرج در هر سفرنامه از لحاظ موضوعات جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به طور جداگانه دسته بندی و بررسی شده است. همچنین دوران حکومت قاجاریه به سه دوره مشخص زمانی تقسیم شده و به این ترتیب هر سفرنامه در دوره خاص زمانی خود قرار گرفته است. نتایج به دست آمده در این پژوهش حاکی از آن است که خوزستان به واسطه ویژگی های منحصر به فرد جغرافیایی و اقلیمی و منطقه ای از قبیل وجود رودخانه های پرآب و قابل کشتیرانی در آن، موقعیت ممتاز آن در نزدیکی به خلیج فارس و بنادر آن، هم مرز بودن با کشور عثمانی و نزدیکی به بنادر مهم جنوبی آن مانند بصره و اشتراک در استفاده از رودخانه اروند رود برای کشتیرانی، وجود اقوام گوناگون در خوزستان و همچنین قدمت تاریخی و باستانی بودن این منطقه (که یادگارهایی ارزشمندی از آن دوران را در خود جای داده)، از اوایل دوره قاجار بسیار مورد توجه غربیان واقع شده است. بر این اساس ، این منطقه هم به لحاظ سیاسی و اقتصادی برای آنها واجد اهمیت بود و هم از لحاظ اجتماعی و فرهنگی. اهمیت سیاسی خوزستان برای غربیان، زمانی مشخص شد که در هنگام تیرگی روابط ایران و انگلیس این منطقه مورد هجوم نیروهای بیگانه واقع شد و از اشغال شهرهای مهم آن به عنوان اهرم فشاری در تحمیل خواسته های سیاسی به ایران استفاده گردید. از سوی دیگر با توجه به طغیان و عصیان گاه به گاه اقوام ساکن در این خطه، با دمیدن در آتش اختلافات موجود میان این اقوام و حکومت مرکزی، از چنین مخالفت هایی در جهت مشکل سازی برای حکومت مرکزی و مشغول داشتن آن به مسائل داخلی و غفلت از منافع خود در مسائل خارجی بهره گیری شد. در زمینه روابط ایران و عثمانی و موقعیت خوزستان در این باره، از خلال مطالب سفرنامه ها چنین برمی آید که بسیاری از موارد اختلاف میان این دو کشور در دوران قاجار به خاطر مسئله شط العرب(اروندرود) و محمره ( خرمشهر) بوده است. انگلیس و روسیه نیز در عین آنکه خواستار پایان بخشیدن به اختلافات مرزی ایران و عثمانی بودند لیکن فقط به منافع خود چشم داشتند نه به منافع این دو کشور، و جانبداری های آنان از یک کشور خاص در کمیسیون های حل اختلاف نیز بر اساس سیاست های آنان در همان مقطع زمانی تعیین می شد. در مسائل مربوط به اقتصاد و امور بازرگانی، با توجه به مطالب سفرنامه ها، خوزستان یکی از بهترین و راحت ترین راههای ورود کالاهای خارجی به بازارهای داخلی ایران بود. از این رو غربیان کوشیدند تا با گرفتن امتیازهای مختلف از دربار ایران در این زمینه و نیز همکاری با خوانین بختیاری و شیوخ عرب راههای جدیدی برای ورود کالاهای خود به ایران بیابند. اهمیت خوزستان از نظر بهترین راه بازرگانی جنوب ایران زمانی معلوم می شود که جنوبی ترین نقطه آن یعنی خورموسی برای ایجاد اولین ایستگاه راه آهن از سوی انگلیسی ها پیشنهاد شد. با کشف نفت در اواخر عصر قاجار ، خوزستان و به خصوص مناطق نفتی آن اگرچه در ظاهر جزو ایران بود لیکن در واقع به قسمتی از خاک انگلیس تبدیل شد تا جایی که آنها حتی سیستم شهرنشینی را نیز دگرگون کردند . بدین گونه، شرکت نفت به قدرتی مطلق در این منطقه تبدیل شد و در واقع به مثابه شعبه ای از دولت انگلیس در خاک ایران درآمد. در زمینه مسائل اجتماعی، بررسی های غربیان بیشتر حول محور اقوام و طوایف ساکن در خوزستان و مطالعه بر روی ویژگی هایی خاصی از قبیل کوچ عشایر، آداب و سنن و رسوم مختلف آنها و سیستم توزیع قدرت در میان آنها و همچنین بررسی مسائل و مشکلات شهری بود. در زمینه فرهنگی نیز مهمترین جاذبه منطقه خوزستان، همانا وجود آثار باستانی پیش از اسلام در این منطقه و تلاش غربیان برای دستیابی به این آثار و تصاحب آنها و حتی الامکان انتقال آنها به کشور خود بود که با توجه به غفلت عجیب دولتمردان ایرانی، تا حدود زیادی نیز در این کار توفیق یافتند.